Bijlmer

Als Murat Isik met zijn boek Wees onzichtbaar niet de Libris-literatuurprijs 2018 had gewonnen, weet ik niet of ik ertoe was gekomen om dit boek te lezen. Maar goed, het boek kreeg publiciteit en ik hoorde iets over een coming-of-age-roman die zich in de Bijlmermeer afspeelde, in een tijd dat ik er ook wel heb rondgelopen en mijn belangstelling was gewekt.

Het is een dikke pil van bijna 600 pagina’s en ik heb mij geen seconde verveeld, het is een prachtig boek. Hoofdpersoon is Metin Mutlu, een jongen geboren in het Turkse Izmir, die vanuit Hamburg met zijn moeder, zus en tirannieke vader naar de Bijlmermeer verhuist. Vader is overtuigd communist, terroriseert zijn gezin en voert zelf niets uit. Hij gaat weg wanneer het hem belieft en komt (want geen moslim) vaak stomdronken thuis.

Zijn kinderen en vrouw proberen de vrede waar het kan te bewaren in een flat zonder comfort, in een gebouw en een omgeving die wordt geteisterd door junks en criminelen en dat valt niet mee. De situatie die Metin schetst is tekenend;

Toen ik die middag thuiskwam van school, hing er een doordringende alcoholwalm in huis. Instinctief liep ik naar de slaapkamer van mijn ouders en deed de deur zachtjes open. Daar lag mijn vader op de matras op de grond. Hij lag zijn roes uit te slapen in zijn onderbroek…’s Avonds schoof hij aan voor het avondeten, met geschoren wangen, heerlijk geurend naar Tabac-aftershave en zijn haar perfect in model alsof er niets was gebeurd. We spraken niet over het incident, zoals we nooit spraken over vervelende dingen die zich in huis voordeden. We slikten het en gingen verder. En zoals altijd aten we zwijgend ons eten en hoopten we dat de vrede zo lang mogelijk stand hield.

Het verhaal ontvouwt zich in een rap tempo in veelal korte hoofdstukken en dat zorgt ervoor dat je blijft lezen. De hoofdstukken handelen ook vaak over op zichzelf staande gebeurtenissen, zoals Koninginnedag, een voetbalcompetitie, de Bijlmerramp, een ontmoeting met een meisje, er wordt nooit lang doorgegaan op een oud gegeven en dat werkt erg verfrissend.

Metin worstelt dus met zijn vader, maar ook met school, waar veel van hem wordt verwacht. Waar hij eigenlijk havo-niveau heeft, wordt hij gepushed naar het vwo waar hij op zijn tenen moet lopen. Hij wordt er gepest en moet alle zeilen bijzetten;

Dino was een kwaadaardig wezen dat ik zorgvuldig moest mijden, maar de grootste slag zou me misschien wel worden toegebracht door iemand die ik niet eerder in het vizier had gehad, iemand die me tot dan toe niet was opgevallen omdat hij er ongevaarlijk en zwak uitzag. Het was een berekenende dwerg die op een dag besloot mijn radar te omzeilen om een onverwachte en verachtelijke aanval uit te voeren, juist op het moment dat het ergste achter de rug leek. Misschien had ik daarom mijn schild even neergelegd, als een soldaat die uitgeput terugkeert van het front en uitziet naar het moment dat hij zich voorgoed kan ontdoen van zijn uitrusting.

Als een hoofdstuk zo begint dan lees ik graag verder. De geschiedenis van de Bijlmermeer wordt mooi in het boek verwerkt als Metin voor maatschappijleer de verhalen aanhoort van meneer Rolf, één van de eerste bewoners van zijn flat Fleerde en die later de laatste, protesterende bewoner zal blijken te zijn.

In het gezin begint langzaam een kentering te komen. Metin’s moeder krijgt werk en leert snel, Metin en zijn zus worden ouder en vader krijgt steeds meer tegengas. Hij wordt met argumenten voorbijgestreefd en ziet dat hij grip verliest. Als u wilt weten hoe dat afloopt, lees dan vooral het boek. Zijn er geen minpunten? Niet echt, of het moet de passage zijn waarin de auteur de moeilijkheden van Metin nèt iets te ver doordrijft door de lerares te laten vragen wie hij dan wel is en hoe hij heet, alsof ze hem echt nog nooit heeft opgemerkt. Voor de rest, wat mij betreft een aanrader.

Beethoven

Ik heb wel het één en ander over Beethoven gelezen, maar een deugdelijke biografie eigenlijk nog nooit, dus dit boek van Jan Caeyers wilde ik graag lezen. Gottmer heeft ooit een componistenreeks uitgebracht en dat deeltje bezit ik, maar dat las ik lang geleden dus de kennis opfrissen kon geen kwaad, temeer omdat ik Beethoven’s muziek regelmatig afspeel. Ik heb al zijn werken inmiddels beluisterd, maar met een biografie van zo’n 600 pagina’s hoopte ik nieuwe inzichten te krijgen en dat klopte.

Vaak vertellen biografen wat over de voorouders en dat is hier niet anders maar wel erg interessant, want de beroemde componist is de achterkleinzoon van een bakker uit het Vlaamse Mechelen. Hij werd echter in Bonn geboren in een gezin dat niet vrij van problemen was. Zijn vader kampte met psychische problemen en was een dronkaard. Toch zal Beethoven nooit een kwaad woord over hem spreken en dat vind ik meteen de kracht van dit boek. De mythische Beethoven wordt overal tot de menselijke maat terug gebracht. Daar kom ik op terug.

Beethoven bleek muzikaal uitzonderlijk begaafd en speelde uiteindelijk sneller dan dat hij las en er gingen al snel verhalen in het rond over zijn talent;

…nog sterker is het verhaal dat de jonge Beethoven erin is geslaagd de bas Ferdinand Heller – die toch bekendstond als een toonvast zanger – totaal uit zijn toon en zijn lood te slaan door een ter plekke geïmproviseerde en uiterst complexe begeleiding, met het gevolg dat de keurvorst zelf hem moest aanmanen het voortaan allemaal eenvoudig te houden.

Het ontbrak hem niet aan lef en hij zal uiteindelijk in Wenen belanden. Hij ontmoet Mozart en Haydn en de auteur geeft aan waar de verschillen liggen in speelstijl, en waarom Beethoven uiteindelijk zo’n revolutie in de muziek zou ontketenen.

Hij is overtuigd van eigen kunnen en zegt dat ook als het hem uitkomt;

‘Prins, wie u bent, bent u door toeval en geboorte. Wie ik ben, ben ik dankzij mezelf. Prinsen zijn er en zullen er nog duizenden zijn, er is echter maar één Beethoven.’

In de liefde is het een ander verhaal en boekt hij minder succes. Hij heeft één ‘eeuwige’ geliefde die een grote rol zal spelen in zijn leven én daarmee in zijn werk en dat is Eleonore von Breuning. Een andere bepalende factor is zijn gezondheid, of beter, het ontbreken daarvan. Bekend is zijn toenemende doofheid, waarschijnlijk als gevolg van tyfus. Ook zijn zenuwgestel werd daardoor aangetast en zijn overmatige alcoholconsumptie zal ook niet geholpen hebben.

Verder was het hard werken in Wenen. Hij moest leuren om zijn composities ten gehore te kunnen brengen en verkocht daarvoor zelfs eigenhandig toegangskaartjes. Die composities, dat is een verhaal apart. Die waren anders dan alles wat daarvoor was geprobeerd en dat wordt prachtig toegelicht in dit boek. Soms met notenvoorbeelden, maar prima te volgen als je niet muzikaal onderlegd bent. Je wilt die werken meteen opzetten en ik hoorde allemaal nieuwe dingen.

Belangrijke episodes krijgen een eigen hoofdstuk, zoals zijn retraite in het dorpje Heiligenstadt, nu een deel van Wenen. Het werd hem allemaal teveel en hij moest rust houden. Daar wandelde hij veel en hij schreef er van zich af in een document wat nu bekend staat als het Heiligenstädter Testament. Ook zijn zorg voor zijn neef Karl is een constante. Hij had het beste met hem voor maar kon een zelfmoordpoging niet voorkomen. Zijn ontmoeting met Goethe, zijn problemen met betalingen, maar vooral de uitweidingen over zijn muziek zijn fascinerend. Over zijn strijkkwartetten;

…veel ingrijpender waren de gevolgen van de professionalisering onder Shuppanzigh. Daar waar de Strijkkwartetten (op.18), net als alle kwartetten uit die tijd, nog gemaakt waren op maat van de consumenten…waren de Rasumowskykwartetten gedacht voor professionele muzikanten, wat er in de praktijk op neerkwam dat Beethoven met niemand meer rekening hield. Bepaalde passages waren technisch zo moeilijk dat ze enkel nog speelbaar waren door de grootste virtuozen….

En als het zijn meesterviolist Shuppanzigh teveel werd en hij zich beklaagde bij Beethoven, dan was deze niet mals;

‘Denk je werkelijk dat ik aan jouw ellendige viool denk wanneer ik getroffen word door een bepaald gevoel?’

Uiteindelijk werd Beethoven volledig doof en daar begint voor mij het wonder. Hij bleef doorcomponeren maar nu praktisch zonder piano. Zijn ‘inwendig gehoor’ was zo getraind dat hij in staat was totaal nieuwe en nooit gehoorde klankenconstructies te ontwikkelen en die om te zetten naar een concreet notenbeeld. De auteur gaat hierin zo ver dat zijn doofheid wellicht werken heeft opgeleverd die een horend componist nooit had kunnen schrijven.

Maar even terug naar de menselijke maat. Het boek staat vol met materie die je echt wel doen inzien wat voor uitzonderlijk begaafd iemand Beethoven was. Dan is het prettig dat, om de zaak in balans te houden, ook de menselijke maat niet uit het oog verloren wordt. Dat gebeurt. Beethoven had zijn woede-aanvallen en kon nukkig en dwars zijn, allemaal waar. Maar de liefde voor Eleonora, zijn twijfel die hij van zich afschrijft, de capriolen die hij uithaalt om zijn werk maar aan de man te brengen, die worden allemaal uitgebreid beschreven en laten zien dat hij maar mens was. Zijn laatste woorden waren, toen hij naar een paar flessen prima Rüdesheimer keek op het tafeltje naast zijn bed: ‘Jammer, jammer, te laat!’ 

Ik zet zijn bewerkingen nog maar eens op van die Schotse volksliedjes.

Vliegenboek

Jeroen Brouwers heeft een aantal bundels uitgebracht onder de naam Kladboek. Dat zijn verzamelingen van essays over uiteenlopende onderwerpen. In het verleden heb ik de eerste twee kladboeken al gelezen en Het vliegenboek is nummer drie.

Het is een beetje bijeengeraapt boek met verschillende stokpaardjes. Een aantal essays over de zelfmoord van buitenlandse schrijvers, die ook in de (nog te lezen) bundel De zwarte zon staan. Een aantal portretten van schrijvers, als Richard Minne, Karel van het Reve, Rudy Kousbroek en Walter van den Broeck. Een stuk over, onvermijdelijk haast, de uitgeverij Manteau en haar eigenaresse Angèle Manteau, waar Brouwers geen goed woord voor over heeft. Een stuk over het geboortedorp van Hitler en een mini-cursus Vlaanderen.

Het leest allemaal heerlijk weg, maar ik zat me toch een beetje af te vragen wat ik met het boek moest. Het tuurtouw stond er ook in, dat had ik ook al in een aparte uitgave gelezen, maar toen kwam ik bij het stuk over Karel van het Reve. Van hem heb ik het verzameld werk in de kast staan en dan begint Brouwers;

De opinions van Karel van het Reve zijn overwegend gebaseerd op tergende nonsens. Je kan geen deur opentrekken, geen kamer binnenkomen en geen radio aanzetten of iemand zegt dat Karel van het Reve zo’n briljante essayist zou zijn. Voorts kan je geen boekenbijlage of cultureel supplement openslaan of je leest daarin dat Karel van het Reve in zijn hoedanigheid van essayist weliswaar misschien soms een steekje laat vallen, maar dat overeind blijft dat Karel van het Reve een briljant stilist zou zijn. Karel van het Reve is het een noch het ander. Karel van het Reve is maar één ding, en dat is: lui.

En dan komt Brouwers met 38 pagina’s aan onderbouwing van zijn stelling. Fijn dan, ik kan Karel meteen met andere ogen gaan lezen. Zo krijgt ook Rudy Kousbroek een veeg uit de pan. In zijn Anathema’s, waarvan ik deel 1 las en er meer heb staan, staat blijkbaar ook klinkklare onzin. Met name deel 3 moet ik even met de stofkam door begrijp ik.

Maar het is wel Brouwers zoals ik hem graag lees, dus er valt genoeg te genieten. Hij maakt mij nieuwsgierig naar het werk van Walter van den Broeck, die een roman schreef waarin hij de koning vergezelt op een rondrit door zijn dorp. Ook de geschiedenis van de Leo J. Krynprijs (de wat? iets van achtergrond vindt u hier) is de moeite waard. Angèle Manteau krijgt er hier ook weer van langs trouwens;

Het is onterecht Angèle Manteau te bestempelen als degen die de talenten van Louis Paul Boon en Hugo Claus zou hebben ‘ontdekt’: beiden zijn ontdekt door de jury van de Leo J. Krynprijs en Angèle hoefde slechts, als was zij een haai, haar kaken te sperren om beide talenten ter opslokking toegeworpen te krijgen.

Dat kwam door de wurgcontracten die Manteau opstelde, iets waar Claus tot zijn geluk onderuit kwam omdat hij te jong was om te tekenen. Het boek sluit af met wat beschouwingen over zijn vader, die hij slecht kende en weinig gevoelens bij heeft. Het is dus een beetje van alles wat in dit boek, maar ik was snel door de ruim 440 pagina’s heen en blijf fan van Brouwers.