Erasmus dwarsdenker

Af en toe heb je mensen nodig die van de gebaande paden afwijken om de mensheid vooruit te helpen. Erasmus is zo’n persoon en ik was al benieuwd waar hij die reputatie aan te danken had. Daarom las ik zijn Lof der Zotheid, zijn biografie en heb ik zijn correspondentie aangeschaft. Maar als Sandra Langereis dan komt met een nieuwe biografie met de titel Erasmus dwarsdenker, dan ben ik daar uiteraard zeer benieuwd naar.

Met 700 pagina’s is deze biografie een keer zo dik als bovengenoemde biografie van Léon Halkin, dus ik ben aardig wat wijzer geworden. De inleiding echter zette mij wel even op het verkeerde been. Die begint namelijk met

Op 27 juni 1598 vertrok Erasmus uit de haven van Rotterdam.

Voor een reis naar het westen zelfs, om Zuid-Amerika heen helemaal naar Japan. Die reis was ik even niet tegengekomen in de andere biografie en dat kon ook niet, gezien het sterfjaar van 1536 van Erasmus. Het blijkt om een houten beeld van hem te gaan. Afijn, het is een verrassend begin van de biografie en de inleiding verklaart ook waarom de grote humanist in een bloemetjeshemd op de omslag staat.

Dan de biografie zelf. Langereis heeft er werk van gemaakt. Dat is te zien aan het uitgebreide notenapparaat, dat veel informatie bevat en zeer de moeite waard is. Zo is er geen zekerheid over de geboortedatum van Erasmus, maar de auteur weet het aannemelijk te maken dat dit 28 oktober 1469 is geweest. Zeer fascinerend om te lezen hoe ze tot die hypothese komt en het geeft aan dat hier geen gemakzuchtig werk is afgeleverd.

Wat dit boek ook heel duidelijk maakt is de grote verdienste van Erasmus. Waarom was hij zo’n vernieuwer? Dat begint al bij zijn leergierigheid als kind. Hij raakt thuis in de teksten van de Bijbel maar is een kritisch lezer. Hij raakt er meer en meer van overtuigd dat de bekende teksten van de kerkgeleerden die iedereen nu voor lief neemt opnieuw beoordeeld moeten worden en wel vanuit de oerteksten. Daarom is het van belang om, naast Latijn, ook het Grieks uitstekend te beheersen.

Na jaren doorgebracht te hebben in een abdij besluit hij dat dit niets voor hem is. Hij wil zich gaan toeleggen op het schrijven. De teksten van de Bijbel begrijpelijk maken voor iedereen en uitleggen hoe hij tot zijn conclusies is gekomen. Wat Langereis dan echt prima doet is ons eerst uitgebreid bijpraten over wat die teksten zijn die Erasmus zonodig moest herzien. De Summa theologiae van Thomas van Aquino en de commentaren van Hiëronymus van Stridon, die de Vulgaat maakte, een Bijbelvertaling in alledaags Latijn.

Wat opvalt is de ijzeren wil van Erasmus om die geweldige taak te volbrengen. Hij moet er veel voor laten. Hij reist door Europa, afhankelijk van giften en zal bijvoorbeeld nooit trouwen of zelfs maar een relatie aangaan. Daarnaast schrijft hij ook nog werken als zijn beroemde Lof der Zotheid en de Adagia, een verzameling Griekse en Latijnse spreuken. Maar de kern was toch wel een juist begrip van de Bijbel, van de teksten die golden als de standaard;

Die voorkeur voor schoolse Latijnse vertalingen…had tot gevolg dat in de vulgaatbijbel zoals die sinds het jaar 400 was doorgegeven – de door de paus gecanoniseerde vulgaat… – allerlei Griekse zegswijzen zó letterlijk in het Latijn waren omgezet dat de beeldspraak gemankeerd raakte en de betekenis van de bijbeltekst in het geding kwam. Daarom begrepen geestelijken die een millenium later de bijbel in het Latijn van de vulgaat lazen terwijl ze geen enkel benul hadden van het achterliggende Grieks de betekenis van allerlei bijbelfrasen verkeerd.

Erasmus’ publicaties hierover waren niet meer dan revolutionair. Het is indrukwekkend om te lezen hoeveel geschriften hij overal opduikelt en hoe grondig hij te werk gaat. Zo brengt hij het complete Nieuwe Testament uit. In twee kolommen, links in het Grieks van de oertekst en rechts in het Latijn van de Vulgaat, zij het dat de Latijnse kolom niet de officiële vulgaatvertaling afdrukte, maar de vulgaat zoals die op basis van de meegeleverde Griekse oertekst was verbeterd door Erasmus. Vervolgens kreeg de lezer nog 400 pagina’s met aantekeningen van Erasmus over zijn keuzes én bronvermeldingen.

Erasmus wordt één van de grootste schrijvers van Europa. Uiteraard volgen er dan kritieken en zijn werken worden door de inquisitie verboden. Zijn botsing met Luther wordt ook uitgebreid toegelicht en dat is prachtige leesstof want de kritiek van Luther is niet mis;

‘En als het gaat over de erfzonde: die erkent hij wel, maar hij wil niet waar hebben dat de apostel daarover spreekt in de brief aan de Romeinen. Laat hij toch Augustinus lezen!’, klonk het kribbig in dezelfde brief. ‘Ik lees Erasmus, en mijn zin in hem verschrompelt met de dag’…

Erasmus negeert de kritiek van Luther aanvankelijk maar zal hem later toch aardig van repliek dienen als het echt een haatcampagne wordt. In geschrift natuurlijk en dat is Erasmus ten voeten uit.

Ik heb genoten van deze vlot geschreven biografie. Die volgt natuurlijk het leven van Erasmus, maar geeft vooral inzicht in waarom hij zo’n groot denker was én geeft een hoop informatie over al die teksten die hij onderhanden nam. Dat is mooi om mee te nemen als ik verder ga met het lezen van zijn correspondentie, want ik ben nog lang niet klaar met die man.

Erasmus

Na het lezen van zijn Lof der Zotheid wilde ik meer weten over Erasmus, dus pakte ik De biografie van Erasmus erbij van de Belgische historicus Léon Halkin. Het is een boek van 376 pagina’s en al in 1987 uitgekomen, maar het leest prima weg en heeft mij aardig wat wijzer gemaakt. Het helpt dat er veelvuldig uit zijn weken wordt geciteerd om zijn ideeën toe te lichten.

Desiderius Erasmus, of Erasmus van Rotterdam, is in de gelijknamige plaats geboren en wordt er altijd mee geassocieerd, al is het maar door de brug, de universiteit en zijn standbeeld, maar hij heeft er maar een paar jaar gewoond. Zijn ouders overleden toen hij jong was en hij ging naar de parochieschool in Gouda. In Deventer leerde hij Latijn, de taal die hij zijn hele leven zou gebruiken. Ook zou hij Grieks leren. Onder druk van zijn voogden deed hij zijn intrede in het klooster in Gouda maar dat is hem te benauwend. Hij vertrekt naar Kamerijk, als secretaris van de bisschop. Hij heeft zijn priesterwijding dan al gehad.

Vervolgens begint hij aan de Sorbonne in Parijs een theologiestudie. Hij maakt een reis naar Londen en ontmoet daar Thomas More, de Engelse humanist en latere staatsman, met wie hij altijd bevriend zou blijven. Terug in Parijs wordt zijn eerste werk gedrukt, de Adagia. Het is een verzameling van Griekse en Latijnse spreuken van de grote klassieke schrijvers.

Het humanisme, een aan Cicero ontleend concept waarin “menselijkheid” centraal staat, wordt leidend voor het werk van Erasmus. Vanuit die benadering beziet en bekritiseert hij ook het geloof. Hij is wars van dogma’s en rituelen en dan met name de uitwassen daarvan. Een voorbeeld zijn de pelgrimstochten naar bedevaartsoorden. Erasmus ontkent het sacrale karakter hiervan niet, maar wil dat ze hun oorspronkelijke betekenis en zuiverheid terugkrijgen, in plaats van louter reislust of een oervorm van toerisme opwekken.

Naast zijn eigen werk bereidt Erasmus kritische uitgaven voor van Latijnse auteurs en vertaalt hij werken van Cicero, Plutarchus, Horatio, Plautus en Seneca. Verder is hij een begaafd briefschrijver. Zijn brieven zijn toegankelijk en vaak geschreven met het oog op publicatie. Hij gaf ook eigen brieven uit in druk, maar had waarschijnlijk niet kunnen bedenken dat zijn totale correspondentie nog steeds verkrijgbaar zou zijn in de 21^e eeuw. Onlangs is de uitgave van de integrale correspondentie voltooid, zoals hier te zien is.

Zijn werk wordt gelezen en doet er toe, en hij is er zich van bewust ook, zoals blijkt bij een verzoek om geld bij de moeder van een leerling van hem;

‘Je zult laten zien hoe ik door mijn wetenschap mevrouw meer tot eer zal strekken dan andere theologen die zij ondersteunt. Want die zeggen alledaagse dingen, maar ik schrijf onvergankelijke dingen. Die domme kletsers hoort men in de ene of andere kerk; mijn boeken zullen worden gelezen door de kenners van Latijn en Grieks, door alle volken op de hele aarde.’

Uiteindelijk behaalt Erasmus in Italië zijn doctorstitel. Hij blijft schrijven en brengt werken uit als het Handboekje van de Christensoldaat, maar ook zijn commentaren op het Nieuwe Testament. Vooral de laatste uitgave zorgt voor grote verontwaardiging aan de theologische faculteiten, omdat zijn tekstkritische werk wordt gezien als een ondermijning en aantasting van het geloof.

Beroemd is ook zijn controverse met die andere geloofscriticus, Luther. Aanvankelijk zijn ze het wel eens, maar voor Erasmus gaat Luther veel te voortvarend te werk. Erasmus blijft het instituut veel meer trouw dan Luther maar nog belangrijker; Erasmus gelooft in de vrije wil, waar Luther betoogde dat God al had beschikt over het heil van de mens. Een zwarter mensbeeld dan waar Erasmus in geloofde.

Een andere pijler van Erasmus’ gedachtegoed is het pacifisme. Daar hangt het kernthema van zijn zedenleer aan vast, namelijk het thema van eendracht. Hij denkt groot, maar vertaalt die gedachte door, dus hij verlangt niets meer of minder dan eendracht tussen volken, kerken, theologische scholen, maar ook tussen vrienden en echtelieden.

Erasmus trouwt nooit en is een onvermoeibare werker. Hij heeft wel lichamelijke klachten als nierstenen, maar dat weerhoudt hem nooit van zijn reizen of van zijn werk. Door zijn kritiek wordt hij vaak aangevallen in geschriften en in de regel reageert hij daar met humor of met ironie op, maar soms geeft hij toe aan zijn verbittering en verweert zich fel;

‘Zolang men mij niets goddeloos te verwijten heeft, sta ik niemand toe mij voor goddeloos uit te schelden…De woorden van sommigen van u zijn mij niet ontgaan: “Als wij eerst Luther te gronde hebben gericht, dan pakken wij Erasmus aan”…Terwijl ik op aanwijzing van de keizer, de paus en andere vorsten…de strijd met Luther heb aangebonden. De inspanningen die ik onder gevaren op mij heb genomen, hebben de vijand verzwakt. En dan valt u mij meteen midden in het gevecht in de rug aan. Wat doet u toch? Misgunt u de kerk soms de overwinning? Wilt u de vijand te hulp snellen?’

Als Erasmus ouder wordt en zijn einde voelt naderen sluipt er in het boek wat drama, waar het verhaal tot nu toe vrij feitelijk was;

In de stilte van de ouderdom doorleeft Erasmus nog eenmaal voorbije dagen, zijn nogal trieste jeugd, de vroege dood van zijn ouders en de vurige hartstocht van zijn jongelingsjaren…Weemoedig leest Erasmus de brieven van zijn weinige trouwe vrienden nog eens door.

Hij overlijdt uiteindelijk in Bazel waar zijn grafsteen nog steeds in De Munster, de voornaamste kerk daar, te bezichtigen is.

Het is een informatieve biografie, die hoewel wat gedateerd, een prima overzicht geeft van leven en werk van Erasmus. Niet altijd chronologisch verteld, maar daar helpt de tijdtafel achter in het boek bij. Soms viel mij een herhaling van zetten op, zoals in welke geschriften Erasmus allemaal voortleeft. Dat wordt een aantal maal herhaald en had wat zorgvuldiger geredigeerd mogen worden. Verder ben ik wel benieuwd geworden naar zijn correspondentie, waaruit veel geciteerd is.

Canossa

Ik weet niet of de titel De gang naar Canossa van Tom Holland nu zo’n wervende titel is voor een geschiedenisboek, of je moet het meteen kunnen plaatsen. De waanzinnige veertiende eeuw van Tuchman lokt misschien meer, maar dit boek is net zozeer de moeite waard.

De gang naar Canossa verwijst naar de boetetocht van keizer Hendrik IV, toen hij zich te voet door de Alpen naar de burcht Canossa sleepte, om vergeving te vragen aan Paus Gregorius VII voor zijn excommunicatie. Uiteraard was dat cruciaal voor zijn zieleheil en wilde hij graag van die ban af.

Dit gegeven grijpt Tom Holland aan voor een duizelingwekkende reis door Europa rondom de eeuwwisseling en daarvoor. In die zin is het interessant de oorspronkelijke titel van het boek erbij te halen, namelijk Millenium. Het boek gaat over de ‘investituurstrijd’, de strijd tussen de Katholieke Kerk en koningen om bisschoppen te benoemen. Koningen legden met hun legers de macht op aan bisdommen en Gregorius VII wilde de Kerk aan die macht onttrekken;

In zijn persoonlijke leven durfde Gregorius nog verder te gaan als hij zijn gedachten wilde ordenen over het lot waartoe God hem bestemd had. Aan een niet-gepubliceerd memorandum vertrouwde hij een reeks opzienbarende gedachten toe: ‘Dat alleen de paus van Rome het recht heeft op de benaming “universeel”; ‘dat alle vorsten alleen de voeten van de paus kussen’; dat hij de bevoegdheid heeft keizers af te zetten’. Beweringen die zo boud waren dat zelfs de schrijver ze niet hardop had durven uitspreken.

Dit alles kon niet los worden gezien van de Openbaring van Johannes, die had voorspeld dat over 1000 jaar na de geboorte van Jezus het einde der tijden zou aanbreken, voorafgegaan door de komst van de Antichrist. Dit beeld speelt constant door het panorama dat Holland neerlegt in de aanloop naar die gang naar Canossa in 1077. Frankrijk was een lappendeken van vorstendommetjes waar de kastelen als paddestoelen uit de grond rezen. Er staat een prachtig verhaal in over de voor mij volslagen onbekende graaf van Anjou, Fulk ‘Nerra’. Het gaat over de Noormannen die Europa teisteren en zich via Rusland een weg banen naar de Zwarte Zee, maar ook over de opkomst en dreiging van de Saracenen, die het dan nog christelijke Constantinopel belagen. Het gaat over de machtsstrijd in Engeland en over Spanje aan het begin van de herovering van dat gebied op de moslims. Interessant hier is de vergelijking van de Islam met het Christendom. De Islam kent immers geen scheiding tussen religie en staat en heeft volgens Holland ‘geen Canossa gekend’, wat voor mij het belang van de Nederlandse titel weergeeft.

Het is verrassend om te lezen hoeveel voortekenen er gezien werden in die tijd van de naderende apocalyps. Sommigen prima verklaarbaar in de ook nu nog bekende kometen, sommige verschijnselen traceerbaar door vergelijkbare waarnemingen, maar Holland noemt er ook die helemaal niet verklaard worden;

Binnen vijf maanden na het concilie van Clermont, terwijl de paus in hartje Frankrijk Pasen vierde, verscheen er inderdaad een mysterieus kruis aan de hemel. Net als vele eeuwen daarvoor tijdens het legendarische bewind van de eerste christelijke Romeinse keizer, vatten degenen die het zagen het op als een teken van zekere overwinning.

Geen noot ter verklaring of onderbouwing hier. Holland heeft verder wel een losse hand van schrijven die mij bevalt. Een millenium beschrijven binnen 400 pagina’s is geen kleine opgave en de hoofdstukken wijzen op grote stappen, maar hij schroomt niet om allerlei details te noemen, soms met de nodige humor en daar houd ik van;

…de Wenden, een volk dat nog steeds schaamteloos zijn afgoden vereerde, mensenoffers bracht, en beleidskwesties oploste door vragen te stellen aan een paard.

Het boek sluit voor mij mooi aan op het eerder genoemde boek van Tuchman. Ze geven samen een mooi beeld van het Europa in de Middeleeuwen en daarvoor en juist dit boek gaat over een periode die bij mij nogal onderbelicht was.

Vertaling; Christien Jonkheer

De Bijbel

John Barton heeft met zijn boek De Bijbel een lijvig werk geschreven van zo’n 623 pagina’s. Ik was getriggerd door de ondertitel Het boek, de verhalen, de geschiedenis (oplettende lezers zien dat deze ondertitel iets afwijkt van de ondertitel op bovenstaande afbeelding, maar zo staat het echt op mijn stofomslag). Het gaat over al die verhalen die in de Bijbel staan en hoe die verhalen, wetten, spreekwoorden, profetieën, gedichten en brieven uit de Bijbel tot stand zijn gekomen en wat we weten, maar ook vooral niet weten, over hun auteurs.

Vanuit mijn jeugd heb ik al die verhalen wel meegekregen. Ik wist van profeten, alle boeken van het Oude én het Nieuwe Testament kon ik opdreunen, maar er is nooit vertèld over die profeten of al die anderen die blijkbaar nodig waren om het belangrijkste boek van de westerse cultuur te schrijven.

Daarom was ik nieuwsgierig naar dit boek. John Barton is hoogleraar en priester van de Anglicaanse kerk en geeft zelf aan wat hij met dit boek beoogt;

Ik wil laten zien hoe het boek is ontstaan, zich heeft ontwikkeld en in de loop der eeuwen is gebruikt en geïnterpreteerd zowel binnen het christendom als het jodendom…Al doende zal ik vraagtekens zetten bij de neiging van bepaalde groepen godsdienstige gelovigen om van de Schrift zoiets bijzonders te maken dat zij niet meer gelezen kan worden als willekeurig welk ander boek ‘doordat men aan de Schrift meer toekent dan zij kan hebben’

Gezond kritisch dus en dat sprak mij aan. Hij trapt af met het Oude Testament en het wordt al snel duidelijk dat veel verhalen komen uit een lange traditie van vertelkunst. Vaak, en het verhaal van de Zondvloed is daar een voorbeeld van, lijken diverse verhalen met elkaar te zijn verweven. Barton geeft aan dat verhalen ook zijn geredigeerd en zelfs aangevuld met verzonnen gedeeltes, zoals in het verhaal van de boosaardige koning Manasse van Juda. Hij gaat ook in op de waarschijnlijk fictieve personages van Ruth, Jonas en Ester.

Het Oude Testament kent een veelheid aan bronnen. Spreuken kan deels worden teruggevoerd op een Egyptisch document, de wetboeken in de Bijbel vertonen sterke verwantschap met andere bekende wetboeken uit het Nabije Oosten. Barton staat stil bij de Tien Geboden die door Mozes ontvangen zouden zijn. Die geboden en wetten duiden namelijk op een agrarische gemeenschap, terwijl Mozes toch echt als een nomade op reis was met zijn volk toen hij ze ontving.

De profetische boeken zijn ook een verhaal apart. Profeten schreven in de regel geen lange, samenhangende boeken, maar deden korte, bondige uitspraken. Deze zijn verzameld en waarschijnlijk door discipelen opgeschreven, waardoor de profetische boeken zijn ontstaan. De profeet Jeremia is de enige die wel zijn gedachten liet opschrijven door zijn secretaris. En passant toont de auteur ook even aan dat de tekst van Jesaja niet minder dan een knoeiboel is.

Het Nieuwe Testament is ontstaan vanaf ongeveer 70 na Christus, waarbij sommigen menen dat het evangelie van Marcus het oudst bekende is. De evangeliën zijn gebaseerd op herinneringen die mondeling overgeleverd zijn, maar waar, na de dood en opstanding van Jezus, wel een generatie overheen ging. Het vormt ook geen consistent geheel. Soms is er overeenstemming, maar vaker zijn er verschillen en soms tegenstellingen. De datering is ook lastig;

De datering van nieuwtestamentische boeken is wel omschreven als een lange rij dronkenlappen die elkaar overeind houden zonder een stevige muur om tegenaan te leunen.

De datering van Paulus’ brieven is nog te doen, tussen de jaren 40 en 60. Die brieven zijn de vroegst bekende christelijke literatuur en waren bedoeld om voor te lezen aan christelijke geloofsgemeenschappen. Interessant is ook weer te lezen dat de Paulus uit zijn brieven weer verschilt van de Paulus uit het boek Handelingen. Barton legt het allemaal uit. Ook gaat hij uitvoerig in op de oorsprong van de evangeliën en waarom ze onderling verschillen.

Eigenlijk vind ik dat het meest interessante deel van het boek, maar er zijn ook nog deel drie en vier. Die gaan over de Bijbel en zijn teksten en de betekenissen van de Bijbel als boek. Hier volgt voor mij een beetje de makke van dit boek. De auteur weet vreselijk veel en hij etaleert die kennis met verve, maar het gaat soms wel diep. Zo staat hij uitgebreid stil over het woord ‘rustplaats’;

…waarin staat dat God boos was op de generatie Israëlieten die met Mozes uit Egypte vertrok: vanwege hun hardnekkige ongehoorzaamheid zwoer hij: ‘Nooit gaan zij mijn rustplaats binnen.’ Daarop volgt…een lange preek die om het woord ‘rustplaats’ draait, en tracht aan te tonen dat de passage in wezen een voorspelling was van de ‘rustplaats’ die Jezus zijn volgelingen zou schenken.

En dat gaat dan zo nog even door. Ontegenzeggelijk boeiende materie, maar houdt u de aandacht er even bij. Makkelijker te lezen zijn de verhalen over de gruwelijkheden die in de Bijbel staan, of de ogenschijnlijk onmogelijke verhalen zoals het doodslaan van kinderen tegen de rotsen of het scheppingsverhaal dat ergens met de evolutieleer in het reine moet komen. Barton geeft precies weer hoe men daar mee om gaat.

Tenslotte is er aandacht voor de Bijbel door de geschiedenis heen. De Bijbel in de Middeleeuwen, de invloed van Luther, Erasmus, Calvijn en Spinoza op de teksten, de verspreiding ervan én de verschillende vertalingen.

Het boek bevat dus een stortvloed aan informatie en het leest niet altijd even makkelijk weg, maar toch een aanrader voor wie nieuwsgierig is naar het ontstaan van de Bijbel.

Vertaling; Ton Heuvelmans, Aad Janssen en Marianne Palm

Melancholie

Ik houd van het woord “melancholie”. Het is een beetje een ondefinieerbaar woord, net zoals het Portugese ‘saudade’. Het gaat om gevoel. Toen ik dat woord tegenkwam in dit werk van François René de Chateaubriand én ik vernam dat Umberto Eco dit boekje als zijn meesterwerk beschouwde was er geen ontkomen aan, De melancholie van het graf moest gelezen worden.

Chateaubriand is een Franse dichter, schrijver, historicus en politicus. Hij wordt beschouwd als de historicus van het christendom, door zijn grote werk “Le Génie du Christianisme” uit 1802. Hierin geeft hij zijn bespiegelingen weer van de invloed van het christendom op de wereldgeschiedenis. Een deel van dat werk gaat over de “Melancholie van het graf” en dat is apart uitgegeven. Het is geen dik boek, het telt maar 118 pagina’s, en daarvan begint het nawoord van Chateaubriand-kenner en -bewonderaar Martin Ros al op pagina 59.

Wat blijft er dan over? Een aantal korte hoofdstukken met bespiegelingen over het christendom, de dood en de rituelen die erbij horen. Het woord dat bij mij opkwam tijdens het lezen is “meditatie”. Het zijn korte meditaties die wat mij betreft het beste in stilte gelezen kunnen worden. Chateaubriand helpt u een handje, hij schrijft prachtig. Zoals in het hoofdstuk over Zang en gebeden:

Des te treffender is dit gezang wanneer het vergezeld gaat van het geruis van het spinnewiel, en de kinderen op de schoot van hun moeder met de grootste aandacht. de geschiedenis van het kind Jezus in zijn kribbe horen. Vergeefs zou men zachtere tonen zoeken, noch een godsdienst voor een moeder meer geschikt.

Verder zijn er hoofdstukken over De kruisdagen, Kerkelijke hoge feesten, Lijkplechtigheden voor een vorst, Lijkplechtigheden van een krijgsman, De gebeden voor de overledene en Graftomben in kerken. Ik weet niet of ik dit boek nu aan het aanprijzen ben, maar ik vond het toch erg de moeite waard. Het volgende staat op de achterkant van het boek en dat nodigde mij uit tot lezen;

Het heiligdom verzinkt, gelijk het hol der oude Sibylle, en terwijl het metaal zich boven onze hoofden met gedruis laat horen, nemen de onderaardse gewelven des doods, onder onze voeten, diep stilzwijgen in acht.

Zo’n zin, gecombineerd met de titel en ik kan zo’n boek niet laten liggen. Ik ga dat ook niet uitleggen, het is een gevoel. Gelukkig bevind ik mij in goed gezelschap.

Voegt het uitgebreide nawoord van Martin Ros nog iets toe? Voor mij wel. Ik wist zo goed als niets van de auteur en heb in een bestek van 50 pagina’s snel bijgeleerd. Chateaubriand groeide op in Bretagne in een katholiek gezin. Hij maakte een geloofscrisis door en zijn moeder stierf in de wetenschap dat haar zoon het geloof had verlaten. Hij keerde later terug naar het christendom en schreef zijn meesterwerk deels met zijn moeder in gedachten, een goedmaker zogezegd. Blijkbaar was Chateaubriand een uitmuntend archivaris, want wat steeds terugkomt is zijn zeer gedetailleerde bronvermelding in zijn werken. Martin Ros vertelt;

De drie boeken waaruit de geest mij meteen meesleepte, al kan men Chateaubriands stellingen betwisten, de Génie du Christianisme, de Mémoires d’outre-tombe en de biografie van Rancé, blinken vooral uit door een werkelijk onvoorstelbare documentatie. Het is mij nog steeds, na alles wat ik over zijn werk gelezen heb, een raadsel waar hij alle documenten en dan vooral de brieven en de neerslagen van grote gesprekken vandaan haalde.

Het is altijd mooi als iemand Martin Ros verbaasd kan doen staan, het blijft vooralsnog één der mysteriën der literatuur.

Verder was Chateaubriand getrouwd maar hij beleefde talloze escapades. Eén van zijn belangrijkste minnaressen was Pauline de Beaumont. Zij wordt niet oud en Chateaubriand zit aan haar sterfbed;

De vierde november 1802 is de laatste dag van haar leven. Ze vraagt Chateaubriand…het raam te openen. Het is drie uur in de middag. De laatste doodsstrijd vangt aan. Zij schokt vertwijfeld heen en weer. Chateaubriand vraagt of zij hem nog ziet. Ze knikt. Ze probeert te glimlachen en een teken te maken met haar hoofd. Dan sterft zij.

Chateaubriand liet een herdenkingsmonument voor haar oprichten in de kapel van Saint-Louis des Français. In het nawoord van Ros staan genoeg foto’s, ook van dit monument. Misschien moet ik zijn mémoires ook eens lezen, want ook die schijnen vol te zitten van nevel en kerkhoven; Daar fluistert de eeuwigheid ons de toekomst in…

Vertaling: Frans van Woerden