Grimlachjes

Als poëzieliefhebber mag de klassieker Snikken en grimlachjes van François Haverschmidt ofwel Piet Paaltjens niet ontbreken in de boekenkast. Het is meteen zijn bekendste werk en ook het enige dat ik ken tot nu toe. Ik heb er van genoten. Het zijn gedichten die op eigen wijze een beeld geven van vooral de studententijd van de dichter (Nostrorum Sanitas en Iö vivat komen veelvuldig voor). Haverschmidt heeft theologie gestudeerd in Leiden, dus de verhalen lijken uit het leven gegrepen. Daarbij komt dat ik een zwak heb voor de 19-eeuwse opgezwollen taal der poezië en het kan allemaal niet meer stuk. Een proeve over een ontmoeting met een vrouw in voorbijgaande trein.

Aan Rika

Slechts éénmaal heb ik u gezien. Gij waart
Gezeten in een sneltrein, die den trein
Waar ik mee reed passeerde in volle vaart.
De kennismaking kon niet korter zijn.

…

Gij vreesdet mooglijk voor een spoorwegramp?
Maar, Rika, wat kon zaalger voor mij zijn,
Dan, onder helsch geratel en gestamp,
Met u verplet te worden door één trein?

Heerlijk, zo moet het. Onverbloemde sentimentaliteit, gegoten in een gedicht. Haverschmidt verloochent zijn studentenleven allerminst, evenals zijn Friese afkomst, getuige het gedicht De Friesche Poeet. Maar het zijn toch vooral de ironisch wrange stukjes die het meest bijblijven en waardoor deze bundel zo aantrekkelijk is. Zo woonde Haverschmidt in Leiden boven een doodbidder, die hij doodleuk in één van zijn gedichten opnam

Als ik een bidder zie loopen,
Dan slaat mij ’t hart zoo blij.
Dan denk ik hoe hij ook weldra
Uit bidden zal gaan voor mij.

Dat is het mooie van deze gedichten. Haverschmidt bestreed zijn neiging tot depressiviteit met cynische romantiek. Ik word er blij van.

Sadistisch

En dan lees je Justine, of de tegenspoed der deugdzaamheid van de Marquis de Sade. Van die naam zal eenieder wel eens gehoord hebben en het voorspelt weinig goeds. Dat klopt. Dit is een boek vol verdriet, misbruik, martelingen en andere ellende. Het heeft ook al geen happy end.

Waarom dan toch gelezen? Ik kan best zeggen “omdat het literatuur is, omdat het staat in “1001 boeken die je gelezen moet hebben” maar het is toch ook gewoon botte nieuwsgierigheid. Voilà, het is gezegd.

Het gaat over twee gezusters, Justine en Juliette, die als wees hun weg in de wereld proberen te vinden. Justine is vastberaden een deugdzaam leven te leiden, Juliette gaat een losbandig en libertijns leven tegemoet. Het is een keuze. Wij volgen Justine. Zij zoekt haar weg in de wereld en komt eigenlijk alleen maar mannen tegen die het slechtste met haar voor hebben. Waar zij mannen tracht te helpen of waar zij zelf om hulp vraagt, zonder uitzondering ontmoet zij libertijnen met gruwelijke behoeften, waarvan Justine, die zich Thérèse noemt, het lijdend voorwerp is. Opvallen zijn de af en toe lange monologen waarin de monsters zich rechtvaardigen voor hun wangedrag. Zo is daar de chirurgijn Rodin, die Justine oplapt als ze weer eens is mishandeld. Rodin blijkt ook een naar heerschap, die zijn dochter Rosalie wil opofferen voor de wetenschap:

De kennis der anatomie, zei Rodin, zal nooit helemaal volmaakt zijn, zolang er geen proef is genomen op de bloedvaten van een kind van een jaar of veertien, vijftien dat een gruwelijke dood is gestorven…

Rodin’s collega Rombeau vult aan..

Je dochter is precies wat we nodig hebben; hoewel ze vijftien is, heeft ze nog geen menstruaties gehad; de manier waarop wij haar bezeten hebben, brengt dat vlies geen enkele schade toe…het doet me genoegen dat je eindelijk een besluit hebt genomen.

Dat is niet mis te verstane taal en het is nog een nette passage. Het gaat veel verder. Justine wordt misbruikt door monnikken, door edelmannen en wordt op alle mogelijke manieren vernederd. Als zij zich in een klooster bevindt waarin zij als slaaf dient voor de monniken, neemt De Sade een loopje met zichzelf:

– O God! zei ik, zelfs als hij slaapt, wil deze booswicht dat allen die hem omgeven zich in een smartelijke toestand bevinden?
-Ja, antwoordde mijn gezellin, en juist de onmenselijkheid van deze gedachte maakt dat hij zo hevig opgewonden is als hij wakker wordt, je zult het wel zien. In dat opzicht is hij net als sommige perverse schrijvers, wier verdorvenheid zo gevaarlijk is, zo werkzaam, dat zij hun afschuwelijke ideeën alleen laten drukken met de opzet, de totaliteit van hun misdaden na hun dood te laten voortduren…

Justine ondergaat kwellingen die je niet voor mogelijk houdt. Zij behoudt haar deugdzaamheid en wordt herenigd met haar libertijnse zuster. Uiteindelijk komt zij tamelijk schlemielig aan haar eind.

De schrijver van dit werk, dat toch echt niet geschikt is voor de zachtmoedigen onder ons, stond zelf bekend om zijn seksuele escapades en orgiën. Tijdens een reis naar Nederland gaf hij aan dat

de Nederlanders goed in handelen zijn, klaar staan voor een ander zolang hen dat niets kost, en dat de vrouwen mooier hadden kunnen zijn en hun gebit verwoesten met te veel hete thee en koffie (bron Wikipedia)

Daar kunnen we het mee doen. De Sade werd een paar maal ter dood veroordeeld, opgesloten in een gekkenhuis maar uiteindelijk begraven in gewijde grond. Een opmerkzaam heerschap met een opmerkzaam oeuvre. Toch blij dat ik het gelezen heb.

Vertaling: Gemma Pappot