Bourgondiërs

De Bourgondiërs hadden al mijn warme belangstelling. Ik had al gelezen waar ze vandaan kwamen bij Norman Davies, ik heb het boek over hun vorsten nog staan van De Maesschalck en ik heb Herfsttij der Middeleeuwen van Huizinga, Het Woud der Verwachting van Haasse, De waanzinnige veertiende eeuw van Tuchman en de boeken van Thea Beckman gelezen. Dit boek van Bart van Loo voelde dus een beetje als thuiskomen.

Dat wil niet zeggen dat alles gesneden koek was, verre van zelfs. Van Loo begint zijn turbulente geschiedenis ook op het eilandje Bornholm in de Oostzee, waar de Bourgondiërs oorspronkelijk vandaan kwamen. Vervolgens reizen we door de tijd en komen we snel aan bij Filips de Stoute en Margaretha van Male. Dat sloot voor mij naadloos aan op De Graven van Vlaanderen dat juist eindigde met dit koppel. Hun nazaten, zoals Jan zonder Vrees, Filips de Goede, Karel de Stoute, Maria van Bourgondië enz. ben ik ook ooit wel tegengekomen, maar nergens is hun verhaal met zoveel verve verteld als hier door Van Loo. Nu kan je ook iedere Wikipedia-pagina openslaan en al snel wat wijzer worden, maar ik wil verbanden en feiten. Hoe obscuurder hoe beter. Ik word op mijn wenken bediend. De slag bij Azincourt en de Guldensporenslag zijn redelijk bekend, maar ik wist niks van het beleg van ’s Gravenbrakel. Jacoba van Beieren en Humphrey van Gloucester contra Jan van Brabant en Filips de Goede;

Tijdens het beleg van ’s Gravenbrakel…kwam Humphrey in allerijl aanzetten om de vijandelijke strijdkrachten te verjagen. Zijn komst leverde een surrealistisch tafereel op. Met trompetgeschal kondigde men een veldslag aan. De twee legers stelden zich op. Iedereen hield zijn adem in. En bleef dat lange tijd doen. Tot het sein werd gegeven om terug te trekken. De honderden banieren die net nog trots in de wind waren geheven gingen neer. Even later herhaalde dit merkwaardige schouwspel zich een tweede keer. Uiteindelijk dropen beide legers af.

Er gebeurde dus niets maar ik wil het allemaal wel weten. De grotere veldslagen worden even beeldend beschreven, geen zorg daarover. Wat ook beeldend wordt beschreven zijn de copieuze maaltijden die af en toe geserveerd worden. Het woord Bourgondisch moet ergens vandaan komen, nietwaar? Een gigantische pastei waarin 28 muzikanten verborgen zitten is maar één van de vele voorbeelden. Los van de grote lijnen der geschiedenis die de auteur haarfijn uitlegt houd ik van al die uitstapjes die gemaakt worden. Over het grote kanon de Dulle Griet, dat ik in Gent zag, over de oorsprong van het woord “Holland” en het woord “miniatuur” (een eye-opener voor mij) of over de prachtige kunst uit die periode. Geen mooier pleidooi dan in dit boek om het praalgraf van Filips de Stoute in Dijon te bezoeken, met de “pleurants” van de Nederlandse beeldhouwer Klaas Sluter.

Die grote lijnen dan, daar gaat het natuurlijk ook om. Langzaam zie je de contouren van de Lage Landen en Van Loo trekt de gebeurtenissen van vroeger door naar het heden, zoals bij de vorming van de Staten-Generaal;

Voortaan zou in onze contreien geen enkele vorst meer kunnen regeren zonder de Staten-Generaal, die tussen 1464 en 1576 gemiddeld een keer per jaar bij elkaar kwamen…In het Polygoon-journaal van 9 januari 1964 konden Nederlandse bioscoopbezoekers een reportage zien van de plechtige herdenkingsdienst inde statige Ridderzaal van Den Haag.  Geflankeerd door koningin Juliana en prinses Beatrix sprak Jan Jonkman, voorzitter van de Eerste Kamer, de volgende woorden; ‘Onze Kamers hebben besloten heden de dag te herdenken dat vijfhonderd jaar geleden in de Nederlanden een statenvergadering is gehouden die geacht kan worden een grondslag te hebben gelegd voor onze volksvertegenwoordiging van 1964.’ 

Zo deed Karel de Stoute gruwelijke dingen, vraagt u even na in Dinant en Luik, maar voerde hij ook ‘Pax et Justitia’ door in de Lage Landen en stelde hij een centrale rekenkamer in; zaken die ons nog steeds bekend voorkomen. Dat alles trekt aan het oog voorbij in een met vaart en af en toe met humor verteld verhaal (De strijd bleek zo goed als gestreden, toen Antoon van Brabant in allerijl kwam aangestormd. Veel te laat, maar net op tijd om te sneuvelen). De stambomen, overzichtskaartjes en een chronologie zijn een welkome aanvulling, omdat de Karels en Filipsen je om de oren vliegen.

Ik heb genoten van dit boek en ik ben nog lang niet klaar met die Bourgondiërs. Brugge staat dit jaar op het programma (restaurant-tip ook in dit boek), maar ik wil ook Dijon zien en lopen in het Zoniënwoud. Gewoon, zwerven waar de grote Filips de Goede ooit verdwaalde;

Na lang zwerven bereikte Filips het hutje van een arme drommel. Vol verwachting klopte de meest gefortuneerde vorst van het Westen op de gammele deur in. In het Diets smeekte hij om onderdak. Zonder te weten wie hij precies hielp, serveerde de gastheer hem enkele sneden grof brood en wat eenvoudige abdijkaas. Zonder voorsnijder, schenker of voorproever stortte de hertog zich op de sobere maaltijd.

Dat zijn de verhalen die er toe doen.

Lees ook de bespreking van Bettina hier.

Nina Simone

De biografie van Nina Simone door muziekjournalist Alan Light was gepland als aanvulling op de documentaire What Happened, Miss Simone, door Liz Garbus. Deze documentaire is te zien op Netflix en het boek is bedoeld om het verhaal verder in te vullen en verbanden te leggen die in de film niet konden worden gelegd.

Nu moet ik de film nog zien en het boek maakt me erg nieuwsgierig. Ik was bekend met haar muziek maar niet met de verscheidenheid ervan. Blues, gospel, jazz, dat wist ik, maar Israëlische volksliedjes, composities van Bertold Brecht en Kurt Weill, nummers van The Bee Gees, kinderliedjes…ik moest mijn huiswerk opnieuw doen. Dat ze goed piano kon spelen wist ik ook, niet dat ze echt een klassiek geschoold pianiste was en Bach en Chopin veelvuldig door haar songs werden geweven.

Haar jeugd was niet bepaald makkelijk. Ze had een uitzonderlijk muzikaal talent waar haar ouders niet bepaald oog voor hadden. Haar moeder was predikante en altijd onderweg, haar vader had moeite om zijn werk te behouden. Nina, eigenlijk Eunice Kathleen Waymon, ging in clubs spelen onder een artiestennaam, zodat haar moeder daar niet achter zou komen. Uiteindelijk komen ze wel naar een optreden en dan komt Nina in aanraking met een ander fenomeen; rassenscheiding. Haar ouders werden achterin de zaal gezet en Nina weigerde te spelen tot ze weer vooraan plaats mochten nemen.

Dat zou een andere belangrijke peiler worden, Nina Simone werd een fervent burgerrechtenactiviste, tot aan het militante aan toe. Privé was het ook niet makkelijk. Ze trouwde een nietsnut en scheidde, tot ze politie-agent Andy Stroud ontmoette. Hij werd haar manager en ze kregen een dochter. Muzikaal gezien was ze een fenomeen. De auteur en haar gitarist voor het leven, Al Shackman, lichten toe;

Ze kon inmiddels verschillende onafhankelijke muzikale draadjes door elkaar spelen. Ze verwerkte allerlei dingen die ze van Bach had geleerd in popliedjes en geïmproviseerde stukken. Dankzij dit fijnzinnige vermogen kon ze uniek creatief terrein afbakenen. Shackman; ‘Miles Davis vroeg me ooit: “Hoe doet ze dat?” ik heb geen idee hoe iemand zo veel verschillende stukjes muziek kan isoleren’.

Langzaam maar zeker wordt de chaos in haar leven groter. Ze radicaliseert meer, gaat een relatie aan met de minister-president van Barbados en Simone en Andy groeien uit elkaar. Haar dagboekfragmenten laten dit zien;

Andrew & ik gingen in het vliegtuig op de vuist. Hartstikke leuk, de andere passagiers waren doodsbang…Misschien is mijn doodswens een protest tegen verveling.

De moorden op Malcolm X en Martin Luther King hebben een grote impact op Simone. Ze zet haar activisme onverminderd voort en vertoont steeds wispelturiger gedrag op en naast het podium. Het nummer Mississippi Goddam is één van haar beroemde protestsongs, ongehoord met een vloek in de titel. Een schijnbaar futiel voorval met haar vader maakt dat ze hem niet meer wil zien, ook niet op zijn sterfbed. Daar schrijft ze dan weer een huiveringwekkend nummer over (luister naar het pianospel!), vrij op de tekst van Gilbert O’Sullivans hit ‘Alone Again’.

Door belastingperikelen (en racisme volgens Simone) ontvluchtte ze de Verenigde Staten en ging in Liberia wonen. Later verhuisde ze naar Zwitserland, naar Nijmegen en Amsterdam en uiteindelijk naar Frankrijk. Ze kampte met haar bipolaire stoornis en ging eens met een mes achter een fan aan en schoot met een hagelgeweer op twee jongens. Toch trad ze ook nog op, zo goed en kwaad als het ging waarbij ze onverminderd succes had. Uiteindelijk overleed ze op zeventigjarige leeftijd aan borstkanker.

Een paar zaken deden mij vreemd aan in dit boek (met drie jaar haar vader verzorgen en met 6 maanden bekend met notenschrift?) maar verder is het prettig leesbaar. Ik denk dat het boek wat uitvoeriger had gekund (het is zo’n 280 pagina’s lang) want er is erg veel materiaal beschikbaar maar het is bedoeld als aanvulling op de documentaire. Er is veel aandacht voor haar rol als activiste maar gelukkig vooral als muzikante. Dat lijkt me ook belangrijker dan de sensatiekant van haar, door ziekte, soms markante gedrag.

Engelbewaarder

Deel 4 van de volledige werken van Willem Frederik Hermans bevat de romans Herinneringen van een engelbewaarder en Het Evangelie van O. Dapper Dapper. De verschillen tussen deze romans zijn aanzienlijk, maar ik heb ze beiden met plezier gelezen.

Herinneringen van een engelbewaarder speelt zich af in de eerste dagen van de Tweede Wereldoorlog. Bert Alberegt is officier van justitie en rijdt een meisje dood. Hij verbergt haar en probeert aan geld te komen om zijn joodse vriendin achterna te reizen die al op de boot naar Engeland zit. Van zijn goede vriend Erik hoort hij wat later dat de dochter van twee oudere mensen vermist is en of hij via zijn werk hier wat meer van te weten kan komen. Ook komt hij te weten dat de Gestapo achter zijn broer Rense aan zit, die kunstschilder is. Met deze ingrediënten wordt een onderhoudend verhaal verteld, gezien vanuit het perspectief van de engelbewaarder van Alberegt. Bijvoorbeeld als Alberegt’s kantoor wordt opgeblazen;

Ik duwde hem achteruit. Een hoog suizen sloot zijn oren af. Een tweede slag weerklonk…Een vrouwtje liet zich op haar knieën vallen en begon hardop tot de Moedermaagd te bidden. Geheiligd ogenblik. Geen schoner muziek kan mij ooit in de oren klinken, dan het bidden van mensen in nood.

Ik vroeg mij in het begin af wat die alwetende figuur van de engelbewaarder toevoegde. In enkele recensies na het verschijnen van de roman werd het afgedaan als een goedkope truc, zeker omdat ook de duivel ten tonele verschijnt. Een naïeve voorstelling van goed tegen kwaad stond er te lezen (achter in het boek staan de recensies in een toelichting genoemd). Toen ik wat aangekruiste citaten bekeek, bleken ze allemaal uit passages te komen die met deze figuur te maken hadden, dus voor mij voegde het zeker wat toe.

Het is een boek van zo’n 390 pagina’s in een stijl die ik erg prettig vind om te lezen;

Het was of een ijskoude wind uit een later leven dat nog zwarter was dan zijn heden hem in het gezicht blies.

Die stijl is radicaal anders in de tweede roman, Het evangelie van O. Dapper Dapper. Het is een vervolg op de experimentele roman De God Denkbaar Denkbaar de God, die ik in een ver verleden al eens heb gelezen. Ik wist dus een beetje wat ik kon verwachten, want ook dit is een absurdistisch verhaal. Hermans wijkt af van iedere gebruikelijke verteltechniek, als hij het verhaal vertelt van de evangelist, geïnspireerd door Olfert Dapper (u weet wel, van de Dapperstraat). Dat verhaal begint als volgt;

Vijf miljard jaar geleden was de wereld herschapen en O. Dapper Dapper liep. Het was een elektrische schrijfmachine waar hij uit voortkwam, want de levenslopen van apostelen werden in dat tijdperk niet meer met de hand geschreven.

Die schrijfmachine gaan we nog tegenkomen, die wordt ergens gebouwd, “uiteraard” zo groot als twee handelsmaatschappijen. Maar niet voordat we kennis hebben gemaakt met de Heilige Nefeline, Professor Doctor Monique Santiago, Hank de hippie en de oude geilaard. De vliegtuigscene en kaping met een sinaasappel is er eentje die je wel bijblijft uit dit boek. Dat klinkt absurd en dat is het ook. Het is een spelen met taal, ik verwachtte op een gegeven moment dat kleuren of gebeurtenissen terug zouden komen en dat deden ze ook, ik werd er aardig in meegenomen. Je kijkt niet gek op als, rekening houdend met het openingsfragment, de schrijfmachinemonteur zijn intrede doet bijvoorbeeld.

Hermans veroorlooft zich zelfs een verwijzing naar Gerard van het Reve als hij zegt;

Zoals er mannelijke katholieken zijn die met mannelijke ezels paren, zo bestaan er mannelijke vleermuizen die geen goddelijker genoegen kennen dan het bevruchten van vrouwelijke katholieken.

Ook uitgeverij Van Oorschot krijgt nog een sneer maar het zijn vooral de bizarre wendingen die verrassen;

Een krankzinnig idee kwam op in het geteisterde brein van de palingboer, namelijk dat ze moesten proberen de biljartbal tot het rooms-katholicisme te bekeren.

Bizar, maar passend in het verhaal. En die schrijfmachine? Die wordt gebouwd, van gigantische afmetingen, voor O. Dapper Dapper. Hij wordt gebruikt ook;

Een afgrijselijke gil. Juist op dat ogenblik zwaait toevallig de letter X omhoog, grijpt in zijn vlucht het vallende kind en slaat het te pletter tegen de papierrol. De moeder krijst en rukt zich de haren uit het hoofd. Een rode X staat, druipend van het bloed, op het papier en lijkt, door zijn grootte, de ondertekening van het doodvonnis voor de gehele wereld.

Het is geen verhaal waar iedereen mee uit de voeten kan denk ik, maar ik heb er van genoten. Ik bevind me in goed gezelschap, want Martin Ros zei er destijds over in het Algemeen Dagblad;

‘Het evangelie van Dapper is […] met bloed geschreven…en elke bladzij is een giller van zwarte humor. Hermans’ grote woede heeft zich weer eens ontladen in een nog wel wat duistere, maar toch ontzettend vermakelijke persiflage.’

Ik sluit mij daar bij aan.

Graven van Vlaanderen

Afgelopen jaar bezocht ik Gent en de burcht het Gravensteen. Via de audiotour hoor je dan de namen van de Vlaamse graven die er resideerden, zoals Filips van de Elzas en Lodewijk van Male. Het interesseerde mij zo dat ik er meer over wilde weten, het bleven nog een beetje losstaande namen in een verhaal. Toen zag ik het boek De Graven van Vlaanderen van Edward De Maesschalck en dat was precies wat ik zocht. Klein detail, het maakte deel uit van een cassette met drie boeken. Dezelfde auteur schreef ook twee prachtige boeken over De Bourgondische Vorsten en over Oranje tegen Spanje. Ze laten zich in de tijd achter elkaar lezen, te beginnen met dit boek.

En prachtige boeken zijn het. Dit deel telt 340 pagina’s en naast veel tekst staan er prachtige afbeeldingen in van miniaturen uit die tijd, verhelderende kaarten, plattegronden en stambomen. Zo is de hele lijn van de eerste graaf Boudewijn I de IJzeren (ca. 840-879) tot en met Lodewijk van Male (1330-1384) gedetailleerd beschreven.

Wat mij daarbij opviel is de verwevenheid van de Vlaamse graven met de Europese geschiedenis. Zo wordt Mathilde, de dochter van Boudewijn V, de vrouw van de Engelse Willem de Veroveraar en wordt daarmee de stammoeder van de Engelse royals. Blanca van Namen, de kleindochter van graaf Gwijde van Dampierre wordt koningin van Zweden en Noorwegen en gravin Johanna van Constantinopel werd keizerin van de gelijknamige plaats.

Dat laatste geeft al aan dat de edelen niet in de lage landen bleven hangen. De complete geschiedenis wordt aan de hand van hun levens behandeld. De invallen van de Noormannen, de kruistochten, de handel en economie maar ook zee- en veldslagen als de Slag bij Zierikzee, de Guldensporenslag of de minder bekende (maar veel grotere) Slag op de Pevelenberg.

Als ik dit lees zijn het geen losstaande namen meer van een uitstapje in Gent, maar krijgt het een kader. Als ik nu lees over een protest van Robrecht van Béthune in het Gravensteen, zie ik het voor me. Dat protest staat er overigens integraal in en dat geldt voor meer citaten en brieven, het maakt het boek een levendig geheel. Zo staat er een prachtig smeekschrift in van gravin Margaretha aan de paus, waarin ze verzoekt om heffingen op de inkomsten van kerken en abdijen. Ook het verslag een opstand in Kortrijk is indrukwekkend:

Toen het volk van Kortrijk besefte dat de graaf en zijn mannen wilden vertrekken en door hun schuld alles in de vlammen zou opgaan. stormden ze met veel kabaal en wapengekletter op de graaf en zijn mannen af. Ze waren in razende woede omdat al hun bezit door het vuur werd verteerd en achtten zich enkel nog gelukkig als ze de vluchters konden doden. Vrouwen, die zich hun sekse niet herinnerden, sloegen paarden en ridders neer en gooiden uit de vensters van hun huizen alle mogelijke obstakels naar beneden om de ruiters te beletten te ontkomen.

Het waren woelige tijden. Geweld was aan de orde van de dag, vele graven werden niet oud en ze moesten constant op de hoede zijn om hun bezit veilig te stellen. Hun macht varieerde van een bijna bankroet tot bezittingen die groter waren dan die van het Franse hof. Toch vind ik die kleine weetjes de leukste, zoals de oorsprong van de naam Vlaanderen, of te weten dat ons begrip van “De Beurs” (als in aandelenbeurs) stamt van de Brugse herberg Ter Beurse van de familie Van der Beurse, waar de kooplui praatten over hun winsten en verliezen.

De illustraties verdienen echt een aparte vermelding. Er staan talloze miniaturen in het boek, allemaal voorzien van bijschrift en het wordt keurig aangegeven als de artiest in kwestie er even naast zat (de afbeelding staat onder dit stuk);

In een Chronique de Flandre….zien we een impressie van de slag van Westkapelle (1253). Deze veldslag draaide voor de Dampierres uit op een catastrofe, want zowel Gwijde als Jan werd gevangengenomen en zou slechts tegen een hoog losgeld uitgeleverd worden….De miniaturist heeft duidelijk Zeeland nooit met eigen ogen gezien en de beslissende strijd speelde zich ook niet af op zee, maar op het strand van Walcheren.

Geen goedkoop boek, zeker niet als je de cassette koopt, maar wel zeer de moeite waard.

De slag van Westkapelle