Ik had de Essays van Montaigne al een tijd in de kast liggen, maar het leek me goed eerst wat over de man zelf te lezen voor ik mij op zijn werk stort. Daarvoor is het boek van Sarah Bakewell uitstekend geschikt. Hoe te leven is een biografie van Michel Eyquem de Montaigne (1533-1592). Aan de hand van die ene vraag Hoe te leven? wordt in twintig pogingen tot een antwoord het leven van Montaigne geschetst. Dat is een originele manier en voorkomt een droge opsomming van feitenmateriaal.
Even in vogelvlucht. Montaigne komt na zijn studie (waarschijnlijk rechten) te werken bij het parlement van Bordeaux. Hij trouwt met Françoise de la Chassaigne. Als zijn vader sterft erft hij een groot landgoed, hij was niet onbemiddeld. Uiteindelijk legt hij zijn werk in Bordeaux neer om zich terug te trekken op zijn landgoed. Hier ontstaan de eerste essays. Hij gaat op reis door Europa maar wordt teruggeroepen om burgemeester van Bordeaux te worden. Hij en zijn vrouw krijgen een aantal kinderen van wie maar één dochter blijft leven. De pest heerst en gedurende zijn leven woeden er verschillende burgeroorlogen. Uiteindelijk sterft hij aan de complicaties van nierstenen, waarschijnlijk door verstikking vanwege een keelinfectie.
Terug naar de vraag Hoe te leven? Die vraag staat centraal en luidt nadrukkelijk niet Hoe horen we te leven? In zijn honderdzeven essays stelt Montaigne zich talloze vragen en houdt zich bezig met wat mensen doen en wat hij ziet. Niet met wat men hoort te doen of wat men beter na kan laten. Hij observeert, mijmert en bespiegelt.
Het eerste hoofdstuk trapt al lekker af met de titel Maak je geen zorgen om de dood. Omdat Montaigne door een ongeluk zelf bijna het leven liet, is hij ervaringsdeskundige en dat heeft hij ook beschreven in zijn werk. De titel is meteen het meest fundamentele antwoord op de vraag hoe te leven. Leef en laat het je overkomen. Hij maakt hierbij gebruik van wat trucs uit de filosofische stromen van het stoïcisme, het epicurisme en het scepticisme. Vooral van die laatste werden zijn critici nogal eens horendol. Uitgangspunt is dat je niets zeker weet en dat laat hij onbekommerd doorschemeren in zijn essays;
…het scepticisme leidde hem bij zijn werk, zijn huiselijke leven en zijn schrijven. De Essays zijn ervan doordrenkt: de bladzijden staan vol van woorden als ‘misschien’, ‘enigszins’, ‘ik geloof’, ‘het komt me voor’ enzovoort – woorden die, zoals Montaigne zelf zei, ‘de boudheid van onze beweringen temperen en verzachten’ en die belichamen wat de criticus Hugo Friedrich zijn filosofie van ‘pretentieloosheid’ heeft genoemd.
De Essays zijn populair in zijn tijd maar de wereld is in beweging en ze komen op de zwarte lijst. Waar Montaigne altijd trouw is gebleven aan het katholieke geloof, daar vond de kerk dat er toch wat teveel vragen werden gesteld en teveel werd getwijfeld, dus zijn geschriften gingen in de ban.
Het redactiewerk is ook een punt van aandacht. Montaigne had een soort van aangenomen “literaire” dochter, Marie de Gournay. Zij redigeerde zijn essays na zijn dood en die golden driehonderd jaar lang als de standaard. Tot er in Bordeaux een ander exemplaar opdook die behoorlijk afweek van wat Marie produceerde. Of Marie is niet zo’n goede redactrice, of zij heeft een ander exemplaar van Montaigne gehad en de versie uit Bordeaux is verouderd. Hier is het laatste nog niet over gezegd, zoals de auteur zegt;
Wat er ook gebeurt, dit is waarschijnlijk niet het einde van het verhaal. Discussies zullen worden voortgezet, al is het maar over de plaatsing van de komma’s…In feite zullen we van de Essays nooit kunnen zeggen wanneer ze echt voltooid zijn. De man Montaigne mag zijn laarzen hebben opgeborgen en zijn ganzenveer hebben neergelegd, maar zolang zijn lezers en redacteuren nog bekvechten over zijn werk, heeft de auteur Montaigne de laatste punt achter de laatste bladzijde nog steeds niet gezet.
Het is een haast onmisbaar boek voor wie aan de Essays wil beginnen. Ik vind het prettig om te weten dat de titels de lading niet altijd dekken, dat hij onbekommerd zijn gedachten alle kanten uit laat waaieren, terwijl hij zelf altijd het onderwerp zegt vast te houden. De achtergrond van het opschorten van een oordeel, wat bij anderen wrevel kan opwekken, is nu bekend. Verder komt de kerel nog sympathiek over ook, dus ik heb er verdorie zin in!
Lees hier de bespreking van Anna en van Joke
Vertaling; Dick Lagrand en Marjolijn Stoltenkamp
Quis leget haec? 