De meesten zullen de titel De ondraaglijke lichtheid van het bestaan van Milan Kundera wel kennen, al is het maar om de film die er in 1988 van is gemaakt met Juliette Binoche en Daniel-Day Lewis in de hoofdrollen. Ik heb de film niet gezien dus beperk mij tot het boek.
Het boek wordt gezien als een klassieker en daar ben ik het mee eens. Voor mij is dan een soort voorwaarde dat het boek verschillende lagen heeft en dat je het ook zo kan lezen. Dat kan hier. De auteur pakt de verhouding tussen twee stellen aan om een aantal filosofische en psychologische onderwerpen aan te pakken en hij doet dat in zeer begrijpelijke taal.
Het gaat allereerst om Tomas en Tereza. Tomas is een briljant chirurg in Praag en Tereza een jonge vrouw uit een Tsjechisch stadje. Ze ontmoeten elkaar en trouwen. Tomas is echter een leven gewend vol met maîtresses en hij is niet van plan dat op te geven. Tereza lijdt hieronder en beseft dat ze Tomas tot last is. Ze droomt erover, heeft er last van en kan de lichtheid en het genoegen van de liefde niet meer inzien.
Dan zijn er Sabina en Franz. Sabina, kunstenares, is als Tomas. Het is de favoriete minnares van Tomas en een vrijgevochten vrouw. Helemaal de tegenpool van Tereza, staat zij voor de extreme lichtheid van het bestaan. Franz is ook een minnaar van Sabina en hij worstelt met het verraad aan zijn eigen vrouw. Hij staat weer voor de zware kant van het bestaan, uiteindelijk leidend tot een betekenisloze dood in Bangkok.
Wat het mooie is aan deze roman is de gelaagdheid. Natuurlijk, het is te lezen als een roman over de relaties tussen vier mensen maar dan doe je het werk tekort. Er zijn een aantal thema’s die door de auteur bij de lurven gepakt worden. Allereerst die “ondraaglijke lichtheid”. Die komt diverse malen terug dus is niet over het hoofd te zien:
Na vier jaar in Genève te hebben doorgebracht ging Sabina in Parijs wonen, maar ze kon haar melancholie niet ontvluchten. Had iemand haar gevraagd wat er aan de hand was, dan had ze dat niet onder woorden kunnen brengen. Een drama in ons leven wordt altijd door de metafoor van zwaarte uitgedrukt. We zeggen dat we een zware last dragen….Maar wat is Sabina dan overkomen? Niets. Ze is weggegaan bij een man omdat ze bij hem weg wilde…Haar drama was niet een drama van zwaarte, maar van lichtheid. Sabina ging niet gebukt onder een last, maar onder de ondraaglijke lichtheid van het bestaan.
Een ander thema is herhaling. De roman begint met het idee van de eeuwige terugkeer der dingen zoals opgebracht door Nietzsche. Tomas gelooft er niet in. Wel in toevalligheden, dat past beter bij zijn “lichte bestaan”. Een ander thema is afscheid. Tereza heeft afscheid genomen van haar moeder met haar vrijzinnige denkbeelden. Tomas van zijn vorig huwelijk en zijn zoon. Franz uiteindelijk van zijn vrouw en dochter. Het mooiste afscheid is het afscheid van Tomas en Tereza van hun hond Karenin, een prachtige scène in het boek. Kundera weet afscheid mooi in een beeld te vangen, als Tereza over de brugleuning naar de rivier de Vltava kijkt:
Ze keek lang in het water, dat hier droever en donkerder leek, en opeens zag ze in het midden van de rivier een voorwerp, een rood voorwerp, ja, het was een bank. Een houten bank met metalen poten, waarmee de Praagse parken vol staan. Het ding dreef langzaam in het midden van de Vltava. En daarachter weer een bank. En weer een en weer een en toen pas zag Tereza dat de banken uit de Praagse parken wegdreven uit de stad…ze dreven op het water als herfstbladeren die het water uit de bossen wegvoert…Ze keek opnieuw naar de rivier. Ze voelde zich intens droevig. Ze begreep dat wat ze zag een afscheid was.
Er valt echt veel meer te vertellen over het boek. De “kleine woordenboeken van onbegrepen woorden” die er in opgenomen zijn, de bolhoed van Sabina als symbool voor haar frivoliteit en erotiek, de politieke achtergrond van de Russische tanks die Praag binnenvallen. Lees het vooral zelf. Zo’n 335 pagina’s, verdeeld in korte hoofdstukken. Een ogenschijnlijk eenvoudig verhaal dat gaandeweg steeds rijker wordt door de variaties, dromen en bespiegelingen die Kundera door het verhaal heen weeft. De moeite waard.
Vertaling: Jana Beranová
Quis leget haec? 